CANABAE NOVAE   Badania na terenie canabae
i późnoantycznego aneksu 
Obóz legionowy w Novae,
podobnie jak inne rzymskie obiekty wojskowe tego typu, otaczało cywilne osiedle (canabae)
stanowiące wraz ze swym obozem specyficzny zespół osadniczy. Topografia i zabudowa
takich osiedli jest słabo rozpoznana, bowiem dobrze zbadanych canabae jest zaledwie kilka,
i są to głównie stanowiska położone w prowincjach zachodnich cesarstwa. 
Zespół osadniczy Novae stanowi wśród obozów legionowych jedno z niewielu stanowisk
pogranicza rzymskiego, które można badać szerokopłaszczyznowo. Nie jest to jednak
stanowisko łatwo dostępne, m.in. ze względu na obecność nielegalnych działek i
bujną roślinność. Dodatkowym problemem jest działalność poszukiwaczy skarbów,
którego skutkiem jest bezpowrotne niszczenie kolejnych obiektów. Ten ostatni problem
stał się głównym bodźcem do możliwie najszybszego podjęcia badañ.
Skomplikowany proces, jakim jest dokumentowanie pozostałości osadnictwa cywilnego wokół
obozu w Novae, wymagało przemyślanej strategii i doboru odpowiednich metod.
Zarówno duże rozmiary stanowiska, jak i czynniki praktyczne, wymuszają użycie
wyłącznie metod nieinwazyjnych, które mogą dostarczyć możliwie najwięcej informacji,
w jak najkrótszym czasie. Oprócz badañ geofizycznych będących najważniejszym
elementem projektu, zostanie wykonana seria zdjęć z powietrza, poszukiwania z użyciem
detektorów metali oraz pomiary, których celem jest stworzenie modelu 3D całego stanowiska.
Równocześnie, prowadzona będzie kwerenda muzealna, której celem jest stworzenie
katalogu znalezisk pochodzących z terenu canabae i cmentarzysk otaczających obóz.
Ten komplet danych zostanie uzupełniony wynikami analiz makroszczątków roślinnych.
Planowanym efektem będzie wirtualna rekonstrukcja krajobrazu osadniczego Novae,
odtworzenie topografii, warunków naturalnych, zagospodarowania przestrzeni i
rozplanowania zabudowy, a także rozpoznanie kultury materialnej i, do pewnego
stopnia, struktury społecznej jego mieszkañców. 
Trudne zadanie realizacji tego przedsięwzięcia wzięli na siebie studenci i absolwenci
IAUW, obecnie prowadzący profesjonalne usługi badañ nieinwazyjnych.
W sierpniu 2011 r. wspomniana grupa przeprowadziła serię testów, której celem
był dobór odpowiednich metod badawczych, a także wykonała serię zdjęć z balonu
helowego. Opiekę nad zabytkami metalowymi objął mgr P. Jaworski (IAUW).
Program kwerendy muzealnej otrzymał dofinansowanie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej,
dzięki czemu zabytki z canabae po raz pierwszy zostaną skatalogowane jako zespół.
Badania terenowe rozpoczęliśmy w marcu 2012 r. i zapewne będzie to program, co najmniej 3-letni.
Opisany wyżej projekt wpisuje się w nurt
tzw. archeologii krajobrazu oraz prowadzone od pewnego
czasu interdyscyplinarne badania pogranicza rzymskiego. Podobne projekty realizowano
m.in. w ośrodkach holenderskich, niemieckich, czy austriackich. Efektem merytorycznym
ma być jest pozyskanie szeregu danych, które pozwolą odtworzyć środowisko,
w jakim przyszło żyć legionistom i ludziom towarzyszącym wojsku. Ten obraz pomoże
dzisiejszym i przyszłym archeologom poszukującym odpowiedzi na pytania dotyczące
np. warunków życia czy też sposobu postrzegania miejsca, w którym żyła owa społeczność.
Zadanie przeprowadzenia tego typu badañ na tak złożonym i skomplikowanym topograficznie
stanowisku, jakim jest Novae, wymaga współpracy sporego zespołu specjalistów różnych dziedzin.
Pozanaukowym efektem takiej współpracy może być sformowanie nowoczesnego zespołu
badawczego pracującego na tym dużym stanowisku osadniczym. Agnieszka Tomas
Badania w roku 2012
Obszar objęty badaniami obejmował powierzchnię 2,07 ha i znajdował się na szczycie
płaskowyżu opadającego łagodnie w kierunku północnym, a stromo w kierunku południowym.
Rozpoznaniem magnetycznym objęto również stromy, południowy stok oraz płaski teren
bezpośrednio u jego podnóża. Wyższa partia badanego obszaru to miejsce, gdzie lokalizowana
jest południowa część tzw. poszerzenia wschodniego obozu legionowego. Cały obszar poszerzenia
obejmuje powierzchnię 8 ha, z czego badaniami objęto ponad 25 % tego obszaru.
Obszar badawczy objął niemalże 1,5 ha powierzchni poszerzenia wschodniego i
ponad 0,5 ha obszaru bezpośrednio przylegającego do niego od strony południowej.
Oprócz badañ magnetycznych na stanowisku wykonano serie lotów balonem helowym
z podczepioną platformą do robienia zdjęć lotniczych. Zebrano obszerny materiał fotograficzny
o walorach prospekcyjnych oraz dokumentacyjnych. Wykonane zdjęcia prostopadłe posłużą do
wykonania ortofotomap obszaru badañ. Danych wykopaliskowe, historyczne, geofizyczne i
fotograficzne zostaną zebrane w ujednoliconym środowisku systemu informacji geograficznej (GIS).
Zarówno prospekcja lotnicza (ortofotomapy), jak i GIS dla Novae będą przedmiotami osobnych,
szczegółowych opracowañ.
Prowadzona równocześnie szczegółowa inwentaryzacja znalezisk powierzchniowych stanowi uzupełnienie
badañ geofizycznych. Rozrzut znalezisk i ich charakter daje wskazówki dla datowania i oceny pozostałości
strukturalnych rozpoznanych metodami nieinwazyjnymi. Wstepna ocena znalezisk wskazuje na użytkowanie
badanego odcinka nieprzerwanie od I do koñca VI w. n.e. Przeważająca ilość metalowych elementów
budowlanych (duże gwoździe) oraz fragmentów uzbrojenia wskazuje na aktywność budowlaną i obecność
wojskową w okresie późnoantycznym. 
Badania w roku 2013
W roku 2013 zakoñczono badania we wschodnim poszerzeniu Novae. Kilka miejsc na terenie canabae zachodniego zostało wybranych pod prospekcję elektrooporową.
Jedno z miejsc, bogate w zabytki widoczne na powierzchni okazało się być mocno zerodowane, Znaleziska, w tym ceramika, szkło i kości ludzkie wskazują na istnienie cmentarzyska
w tym miejscu.
Zasadnicza część badañ koncentrowała się na stanowisku Ostrite Mogili położonym ca. 2.5 km na wschód od Novae. Cały teren został sfotografowany z powietrza przy
pomocy zdalnie sterowanego drona oraz heksakoptera. Badania powierzchniowe objęły obszar wschodniej części stanowiska. Znaleziska widoczne na powierzchni
sugerują, że wschodni kraniec stanowiska należy datować tylko na okres wczesnośredniowieczny (słowiañski). Dość liczne są także znaleziska narzędzi paleolitycznych.
Kilka miejsc zostało wybranych także do wykonania szczegółowej prospekcji powierzchniowej z użyciem detektorów metali. Część stanowiska, gdzie widoczne są na powierzchni znaleziaka
datowane na okres rzymski została objęta prospekcją geofizyczną. Badania powierzchniowe uzupełnia kwerenda muzealna i archiwalna ZOBACZ WIĘCEJ Kontynuacją projektu są badania wykopaliskowe w obrębie aneksu Novae ZOBACZ WIĘCEJ Agnieszka Tomas, Marcin Jaworski, Piotr Jaworski, Joanna & Michał Pisz, Piotr WronieckiPublikacje:
A. Tomas (with P. Vladkova), Extramural area [in] Novae. An archaeological Guide (T. Sarnowski ed., A.B. Biernacki, P. Vladkova, M. Lemke), Warszawa 2012, 77-92. |
Stanowisko jest mocno niszczone przez nielegalne poszukiwania zabytków. W jednym z wykopów znaleźliśmy mur zbudowany z wtórnie użytych elementów architektonicznych
ora fragmentów inskrypcji. Ten ostatni zabytek jest szczególnie ważny, ponieważ jest to pierwsza inskrypcja znaleziona na tym stanowisku in situ.
©
Zakład Archeologii Prowincji Rzymskich