ANEKS (POSZERZENIE) NOVAE  Badania na terenie canabae
i późnoantycznego aneksu 
Zasadnicza część cywilnego osiedla przyobozowego (canabae) w Novae
położona była po stronie zachodniej obozu, zaraz za monumentalną bramą (porta principalis sinistra). Badania
wykopaliskowe po tej stronie fortecy mają dość ograniczony zasięg z uwagi na istniejące współcześnie prywatne
parcele. Jedynym odkrytym dotychczas obiektem jest rezydencja o charakterze oficjalnym (tzw. willa poza murami)
badana od wielu lat przez bułgarskich archeologów. Jednakże część osiedla przyobozowego znajdowała się również
po stronie południowo-wschodniej, na nieco wyniesionym terenie pomiędzy doliną rzeczki Dermendere (dopływu Dunaju)
a tylną częścią obozu (retentura). Na północ od tego miejsca, gdzie teren naturalnie opada w dół ku Dunajowi mógł
znajdować się amfiteatr. 
Prawdopodobnie pod koniec III w. teren położony na wschód od twierdzy został otoczony grubymi murami,
a później stopniowo rozebrano mur wschodni obozu.
Te późne fortyfikacje Novae były badane przez Ekspedycję Bułgarską w latach 60-tych i 70-tych.
Odkryte wówczas mury pozwoliły nakreślić zarys planu późnoantycznego miasta, jednakże, wciąż niewiele wiadomo
o zabudowie i losach tej części stanowiska.
Jednym z rezultatów badań bułgarskich było odkrycie pochówków z epoki brązu oraz pojedynczych znalezisk z epoki wczesnego
żelaza. Na tej podstawie wiemy, że teren na wschód od późniejszego obozu legionowego był zasiedlony już w kilka stuleci
przed przybyciem Rzymian. Jednym z celów naszych badań było ewentualne wykrycie śladów osadnictwa przedrzymskiego w tym miejscu. 
W roku 2017 rozpoczęliśmy projekt badawczy, którego celem było ustalenie losów tej części osiedla przyobozowego
oraz późnoantycznego miasta. Projekt, realizowany przez Insytutut (obecnie Wydział) Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem
dr Agnieszki Tomas otrzymał finansowanie Narodowego Centrum Nauki (Nr projektu 2015/19/B/HS3/01790). Celem projektu było podjęice próby
ustalenia chronologii (dziejów użytkowania) tego terenu, jego funkcji, a także przyczyn, dla których miejsce to otoczono murami
w okresie późnoantycznym. Dodatkowym celem jest próba ustalenia warunków życia mieszkańców tej części Novae.
Analogiczne powiększenia fortec i miast, które powstały
w okresie późnoantycznym znane są także z innych stanowisk obszaru dolnodunajskiego. Niemal we
wszystkich przypadkach dokładny czas ich powstania i funkcja jaką pełniły te dodatkowe dzielnice nie jest
dokładnie wyjaśniona. Jedna z koncepcji wskazuje na konieczność ochrony mieszkańców żyjących poza obrębem murów
obronnych, zarówno obozów legionowych, jak i miast cywilnych w okresie niszczycielskich najazdów barbarzyńskich,
które nękały prowincje rzymskie od lat 30-tych III w (A. Poulter). Inna teoria wskazuje na konsekwencje
zmian reorganizacji armii, w wyniku której stacjonujące dotychczas w jednym obozie legiony liczące około pięciu tysięcy żołnierzy
zostały podzielone na mniejsze garnizony, a ich miejsca stacjonowania stopniowo zaczęły przybierać formę miast
z obsadą wojskową i nowymi miejscami zakwaterowania wojska, z czasem także sprzymierzonych barbarzyńców (T. Sarnowski).
Ostatnia, bardzo intrygująca teoria, wskazuje na fakt, że powstanie aneksów zbiega się w czasie z ewakuacją zagrożonej prowincji Dacja położonej po drugiej stronie
Dunaju, a zatem powiększenie miast i obozów po drugiej stronie rzeki mogło wynikać z konieczności przyjęcia
imigrantów z Dacji (M. Zahariade).
Agnieszka Tomas
Badania w roku 2017
Na podstawie wyników badań nieinwazyjnych prowadzonych w latach 2012-2014 wybraliśmy trzy miejsca, gdzie
spodziewaliśmy się odkryć budowle położone w obrębie aneksu. Czwarty wykop, położony bliżej murów obronnych,
został wybrany jako miejsce, gdzie spodziewamy się odsłonić nienaruszony układ warstw archeologicznych, a
co za tym idzie, ustalić chronologię użytkowania tego miejsca - od najwcześniejszego okresu pojawienia się w tym
miejscu ludzi aż po czasy nowożytne. W dwóch wykopach odsłoniliśmy fragmenty zabudowy w postaci dość rozległych
pomieszczeń o charakterze mieszkalnym i gospodarczym. Zabytki znalezione wewnątrz budowli bezsprzecznie
wskazują na cywilny charakter osiedla. Wśród znalezisk są bowiem fragmenty zabawek dziecięcych i pierścionki. 
Znaczna część stanowiska jest zniszczona nielegalnymi wykopami poszukiwaczy skarbów. Jednym z naszych celów
jest zadokumentowanie pozostałości, które bezpowrotnie znikają w wyniku tych działań. Badania wykopaliskowe poprzedziły badania nieinwazyjne na terenie osiedla przyobozowego (canabae) oraz innych punktów osadniczych w okolicy. ZOBACZ WIĘCEJ Agnieszka Tomas, Tomasz Dziurdzik, Emil JęczmienowskiPublikacje:
A. Tomas (with P. Vladkova), Extramural area [in] Novae. An archaeological Guide (T. Sarnowski ed., A.B. Biernacki, P. Vladkova, M. Lemke), Warszawa 2012, 77-92. |
©
Zakład Archeologii Prowincji Rzymskich