Miejsca stacjonowania rzymskich jednostek wojskowych otaczały nierzadko rozległe osiedla ludności cywilnej, związanej z żołnierzami związkami rodzinnymi lub interesami handlowymi. Materialne pozostałości tych miast, ruiny zabudowań i infrastruktury oraz przedmioty wytworzone i używane przez ich mieszkańców, są najczęściej jedynym świadectwem po wielu pokoleniach tworzących jeden z klocków w wielkiej, wielokulturowej układance, jaką była społeczność prowincjonalnorzymska. Wkład mieszkańców canabae w proces rozprzestrzeniania kultury grecko-rzymskiej na krańcach imperium był ogromny, a poprzez swoją specyficzną strukturę społeczną i przyswajanie miejscowych tradycji, tworzył pewną wartość dodatkową, lokalne 'wydanie' kultury antycznej.

O romanizacyjnej i urbanizacyjnej roli wojska i struktur osadniczych powstałych przy rzymskich obozach w prowincjach przygranicznych pisano już wielokrotnie. Choć zasługi armii rzymskiej w budowaniu struktur prowincjonalnych są niepodważalne to należy podkreślić, że bez zaplecza stworzonego dobrowolnie przez cywilnych osadników, żadna jednostka nie byłaby w stanie dobrze funkcjonować, i co bardziej istotne, stworzyć lokalnej społeczności, w której żołnierz rzymski odnajdował nierzadko rodzinę i bliskich, życie duchowe czy miejsca rozrywki. Choć osiedla towarzyszące obozom nie równały się Rzymowi czy Pompejom, było w nich wiele życia, zapewne trudnego, ale i dość barwnego. Różnorodność etniczna, religijna i społeczna zakreślona wspólnym mianownikiem kultury antycznej na wskroś przypomina współczesną Europę. Zrozumienie procesów, które wówczas miały miejsce jest dla nas dziś niesłychanie istotne. Ale żaden proces społeczny i historyczny nie zachodzi bez człowieka, dlatego cywilnym mieszkańcom rzymskiego pogranicza należy się dziś szczególne zwiększenie uwagi..

O ile dokładna lokalizacja wszystkich nieruchomych pozostałości nie jest możliwa, to ich istnienie, wyposażenie oraz kultura materialna ich użytkowników daje się częściowo odtworzyć. Mieszkańcy canabae pozostawili po sobie świadectwa w postaci zabytków znalezionych zarówno na terenie całego zespołu osadniczego, jak i późnoantycznego miasta. Pierwszym celem skatalogowania tych zabytków była próba odtworzenia zespołów mogących pochodzić z obiektów położonych poza obrębem murów obozu lub przynajmniej pośrednio ilustrujących te obiekty. Wyznacznikiem nie mogło być wyłącznie miejsce znalezienia: wiele zabytków zostało wtórnie użytych w późniejszych budowlach. Dotyczy to zwłaszcza pomników nagrobnych czy niektórych ołtarzy.

W niektórych przypadkach forma, stan zachowania i rodzaj zabytku, mimo braku zarejestrowanego kontekstu, może wskazywać na ich pochodzenie spoza murów fortecy. Są to głównie dobrze zachowane przedmioty związane z wierzeniami pośmiertnymi czy świadectwa kultu praktykowanego poza murami obozu.

W celu odtworzenia takich zespołów mogących pochodzić z cmentarzysk bądź miejsc kultu położonych poza obozem (np. bóstw wschodnich), zabytki zostały poddane kilkukrotnej segregacji. Pierwszym etapem było skatalogowanie już opublikowanych materiałów. Taki katalog w zasadzie został sporządzony raz, w 1960 roku, przed rozpoczęciem wykopalisk i obejmował wybrane zabytki zadokumentowane wówczas w Muzeum Historycznym w Swisztowie, a także niektóre zabytki znalezione na stanowisku, bądź przyniesione przez mieszkańców pobliskich okolic. W katalogu znalazły się więc zabytki z różnych miejsc, także z obozu oraz pobliskich stanowisk (Carevec). Kolejne opracowania materiałów pochodzących z Novae to katalogi, w których kluczem doboru jest ich materiał i wykonanie (zabytki z brązu, inskrypcje). Z tych spisów i opracowań zabytków odrzuciłam te, które z wielką dozą prawdopodobieństwa pochodzą z obozu (narzędzia chirurgiczne pochodzące najpewniej ze szpitala, inskrypcje honoryfikacyjne) oraz te, datowane na okres późnoantyczny, kiedy castra i canabae s tanowiły już jeden organizm miejski.

Kolejnym etapem było pogrupowanie zabytków według miejsca ich przechowywania. Większość z nich znajduje się obecnie w Muzeum Historycznym w Swisztowie, jednak muzeum ma swoją ekspozycję na terenie Novae, a część znalezisk znajduje się także w bazach archeologicznych na miejscu wykopalisk. Druga duża grupa zabytków znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Sofii. Niestety dostęp do zabytków jest tam niesłychanie trudny. W zasadzie można obejrzeć tylko niektóre stele nagrobne znajdujące się przed muzeum oraz jedną tabliczkę wotywną wystawioną na ekspozycji. W pozostałych przypadkach, archeolog musi korzystać z dokumentacji fotograficznej opatrzonej bardzo ubogim opisem. Reszta znalezisk jest mocno r ozproszona i znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Bukareszcie (pomniki nagrobne, ołtarze). Tak pogrupowane zabytki zostały przeze mnie porównane z inwentarzem muzealnym zabytków przechowywanych w Muzeum w Swisztowie. Dużą część z tych znalezisk mogłam także obejrzeć i ponownie zadokumentować, a zawarte w inwentarzach informacje skonfrontować z ich publikacjami oraz obecnym stanem wiedzy na temat topografii stanowiska. Część zabytków znajdujących się obecnie w Sofii znalazłam także w inwentarzu swisztowiskim, co było dla mnie pewnym ułatwieniem. Trzecim etapem segregacji zabytków było ich ponowne pogrupowanie według miejsca, lub prawdopodobnego miejsca pochodzenia, czyli obiektu, w którym mogły pełnić swoją pierwotną funkcję. Pierwszą grupą są zabytki pochodzące z cmentarzysk, głównie stele nagrobne, ale także elementy inwentarza grobowego. Drugą, zabytki pochodzące z miejsc kultu położonych poza fortecą, mitreum i świątyni Dionizosa. Trzecią, zabytki o wyraźnie kobiecym charakterze, które co prawda mogły zostać znalezione na terenie obozu, ale należały z dużym prawdopodobieństwem do mieszkanek osiedla przyobozowego. Oczywiście taka segregacja i ponowne przypisanie miejsca ich pierwotnej funkcji nie jest w 100% pewne, jednak przy pewnej dozie ryzyka, mogą dać wgląd w życie codzienne mieszkańców tego zespołu osadniczego.

Agnieszka Tomas

Obecnie trwają badania nieinwazyjne na terenie canabae i późnoantycznego aneksu w Novae. ZOBACZ WIĘCEJ  

Novae. An archaeological Guide (z T. Sarnowskim, A.B. Biernackim, P. Vladkovą, M. Lemke), Warszawa 2012

A. Tomas, Canabae legionis I Italicae: state of research on civil settlements accompanying the legionary camp in Novae (Lower Moesia) compared to relevant Lower Danubian sites, Šwiatowit L/A, 2011-2012 (2013), in printing

A. Tomas, P. Wroniecki, Roman legion and attached civilian settlement as a factor of Romanisation and landscape changes: a case of Novae (northern Bulgaria), in: Landscape as a Factor of Creating identity. International Conference in Jarosław, Poland, 2012, in printing

---

Kwerenda została przeprowadzona w roku 2012 dzięki wsparciu Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej