Instytucjonalni wykonawcy projektu ze strony polskiej:
Fundacja Przyjaciół IA UW i Instytut Archeologii UW (Zakład Archeologii Prowincji Rzymskich)
Partnerzy ukraińscy:
Krymska Filia Instytutu Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Symferopolu
 Muzeum Narodowe i Rezerwat Archeologiczny  „Chersonez Taurydzki” w Sewastopolu

Jako zadanie 4h   -  „Badania zabytków archeologicznych posiadających znaczenie dla polskiego dziedzictwa narodowego poza granicami kraju” Projekt uzyskał dofinansowanie w ramach Programu Operacyjnego Dziedzictwo kulturowe, priorytetu Ochrona zabytków archeologicznych ze środków finansowych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury (umowa 3797).


Termin realizacji zadania:
- na etapie badań terenowych: 20.06.06 do 20.10.2006
- na etapie opracowania wyników: 01.10.2006 do 01.05.2007

Miejsce realizacji zadania:
Na etapie badań terenowych:
1. Uroczysko Kavkaz (Bałakławski rajon, Ukraina)
2. Farma 340 (wieś Kalfa, Bałakławski rajon, Ukraina)
3. Farma 341 (osada Stroitel’, Bałakławski rajon, Ukraina)
4. Farma 363 (wieś Nikolaevka, Bałakławski rajon, Ukraina)
5. Alma-Kermen (wieś Zavetnoe, Bakczysarajski rajon, Ukraina) Uwaga: ze względu na niezależne od nas przyczyny natury logistycznej musieliśmy zrezygnować z badań na tym stanowisku i zwolnione w ten sposób środki przeznaczyć na wykonanie pomiarów geodezyjnych na terenie Wierchnie Jucharinoj Bałki z resztkami kilkunastu farm, w tym i wyliczonych wyżej, oraz do wykonania sondaży celem pobrania próbek do analiz pyłkowej i makroszczątków na stanowiskach Farma 338 i Kazackaja.

Na etapie opracowania wyników:
Warszawa

Cele zadania:
Głównym celem zadania jest przebadanie, zadokumentowanie i oddanie do konserwacji w formie odpowiedniej do udostępnienia szerszej publiczności kilku ważnych pomników historii i kultury w południowej części Krymu, zagrożonych bardzo szybko postępującą obecnie degradacją ich samych i najbliższego otoczenia. Oprócz nasilonych, grabieżczych działań poszukiwaczy skarbów przyczynia się do niej w ostatnich latach jeszcze bardziej dzika prywatyzacja ziemi i towarzysząca jej, niekontrolowana w dużej części działalność budowlana. Dotyczy to zwłaszcza zurbanizowanych regionów Półwyspu Krymskiego, a w nich to właśnie, w okolicach Sewastopola leżą przewidziane do badania wielokulturowe stanowiska osadnicze. Niszczycielskie poczynania, wykonywane na zlecenie lub prowokowane przez miejscowych potentatów finansowych, przybrały tak dużą skalę, że ukraińskie służby starożytności nie tylko, że nie są w stanie objąć skuteczną ochroną wielu grodzisk i nekropoli, ale także nie nadążają z samą dokumentacją a niekiedy nawet zwykłą rejestracją wydzieranej ziemi substancji zabytkowej w formie resztek architektonicznych i cennych znalezisk ruchomych. Chodzi o obiekty, których walor także dla naszej, polskiej kultury został dostrzeżony już dawno, by wspomnieć o pośle Stefana Batorego, Marcinie Broniewskim w XVI w., Adamie Mickiewiczu na początku XIX w. i Karolu Kościuszce, założycielu kilkadziesiąt lat później Muzeum w Chersonezie, które obecnie jest centrum Rezerwatu Narodowego „Chersones  Tavrijs’kij”.


Cele projektu:
Sformułowany wyżej cel zadania wpisuje się w dłuższym terminie (do 2009 r.) w ramy większego przedsięwzięcia, a mianowicie:

1. Zwrócenie uwagi polskiej humanistyki na zagadnienie, które dla celów roboczych nazywamy „Starożytności Krymu w polskiej kulturze narodowej i w badaniach polskich archeologów”,
2. Pozyskanie w trakcie działań ukierunkowanych naratowanie substancji zabytkowej materiałów do rekonstrukcji obrazu osadnictwa starożytnego w południowo-zachodniej części Krymu z wykorzystaniem dotychczasowych i prowadzonych w najbliższej przyszłości badań własnych oraz współpracujących z nami ekspedycji ukraińskich (Instytut Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy oraz Muzeum Narodowe i Rezerwat Archeologiczny „Chersonez Taurydzki”), niemieckiej (Freie Universität, Berlin) i amerykańskiej (University of Texas at Austin).

Cel pierwszy chcemy zrealizować przede wszystkim poprzez zorganizowanie wystawy noszącej sformułowany wyżej tytuł i prezentującej szerszej publiczności materiały wyliczone niżej (Przewidywane efekty rzeczowe z realizacji wniosku).
Cel drugi zamierzamy sfinalizować jedno- lub dwutomową publikacją wyników naszych badań z położeniem szczególnego nacisku na unikalność w skali całego świata krymskiej strefy przenikania i nakładania się elementów cywilizacji scytyjsko-sarmackiej Eurazji, greckiego Wschodu i łacińskiego Zachodu.

Opis i zasięg zadania (liczba uczestników, sposób realizacji zadania, promocja)
Realizowane zadanie ma doprowadzić do przebadania wybranych części pięciu stanowisk, kryjących resztki osadnictwa scytyjskiego, greckiego, wczesnobizantyjskiego oraz bytności Sarmatów i Rzymian. Znajdują się one w wewnętrznej, lądowej części południowo-zachodniego Krymu w dwóch rejonach: Chersonez i Bałakława. Pierwszy, z czterema stanowiskami farm, przewidzianymi do badań, liczy około 10 km2, drugi na wschodnim obrzeżu Półwyspu Heraklejskiego około 4  km2. Oba rejony dzieli odległość około 20 km, co od uczestników badań wymaga dość dużej mobilności. Wykopaliska prowadzone standardową, stratygraficzną metodą szerokopłaszczyznowych poprzedzamy na kilku stanowiskach bezinwazyjną prospekcją geofizyczną, głównie metodą elektrooporową. Na wstępnym etapie prac zakładamy nie tylko niezbędną osnowę geodezyjną, lecz wykonujemy także cyfrowe plany sytuacyjno-wysokościowe, połączone z rejestracją widocznych resztek. Dysponujemy odpowiednim sprzętem (dwa teodolity laserowe [tzw. total stacje] i kilka niwelatorów) i oprogramowaniem (Auto Viz, Autodesk Land Desktop 2004, Photo Modeller, Surfer 8) oraz, co równie ważne, doświadczeniem w korzystaniu z niego. Wszystkie dane, w tym również kartograficzne (stare mapy) i pozostające do naszej dyspozycji zdjęcia satelitarne, oraz dokumentacja przez nas wytworzona i ewentualnie także pozyskana w archiwach instytucji krymskich, przechowujemy i przetwarzamy  w systemie GIS (Geographic Information System). Instrumentarium sprzętowe i programowe pozwala wizualizować w plastyczny sposób rzeŒbę terenu i stan zachowania odkrywanej substancji, a w dalszej kolejności, po przeanalizowaniu wyników odkryć także w świetle materiału porównawczego, rekonstruować i wizualizować w rozwarstwieniu chronologicznym wygląd zabudowy, pojedyncze obiekty i pejzaż. Ma to szczególne znaczenie dla dydaktycznej i popularyzatorskiej strony przedsięwzięcia, które po trzech lub czterech kampaniach oprócz finalnej naukowej publikacji wyników zamierzamy przedstawić w ramach wystawy „Starożytności Krymu w polskiej kulturze narodowej i badaniach polskich archeologów”, do zorganizowania w 2009 r. Przewidujemy, że przez kilka kampanii badań terenowych przez ekspedycję przewinie się łącznie około 150 osób, w tym jedna trzecia dwukrotnie. Oprócz sześciu archeologów prowadzących wykopy oraz dwóch geofizyków, geologa, archeologa-geodety i specjalisty od materiału kostnego będą to głównie wolontariusze – przede wszystkim studenci archeologii. Na każdym stanowisku jedna kampania będzie trwała ok. jednego miesiąca przy czym na jednym stanowisku pracować będzie przeciętnie 8 lub 9 wolontariuszy z Polski oraz dwóch miejscowych robotników.

- Cywilne punkty osadnicze na wiejskim terytorium (chora) Chersonezu: farmy 338, 340, 341 i 363
Próba ustalenia zasięgu zabudowy, wstępne rozpoznanie produkcyjnych i mieszkalnych części obejść, wyróżnienie głównych okresów istnienia, próba identyfikacji podstaw gospodarczych funkcjonowania farm w różnych okresach ich istnienia, rozpoznanie rumowisk farm i pozyskanie materiału umożliwiającego datowanie i ustalenie przyczyn ostatecznego zniszczenia a w miarę możliwości i wcześniejszych.

-  Stanowiska o dominującym, rzymskim komponencie wojskowym: uroczysko Kavkaz i wzgórze Kazackaja:
    Weryfikacja zasięgu, charakteru i chronologii zabudowy, identyfikacja funkcjonalna, rozpoznanie stratygrafii obiektu i tym samym uzyskanie pełniejszego wglądu w koleje osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego na peryferiach wiejskiego terytorium greckiej kolonii Chersonez Taurydzki i w Dolinie Bałakławskiej, zamieszkałej przez ludność tauro-scytyjską ze znaczącą od przełomu er obecnością żywiołu sarmackiego.

Przewidywane efekty rzeczowe z realizacji zadania:
Dokumentacja graficzna (w formie tradycyjnej i cyfrowej, także rysunków  szczegółowych po ich digitalizacji)
- plany sytuacyjno-wysokościowe stanowisk w stanie przed podjęciem prac,
- plany ogólne odkrytej zabudowy i pozostałej treści strukturalnej w skalach 1: 50 i 1: 500,
- jak wyżej w rozwarstwieniu periodyzacyjnym odkrytej substancji architektonicznej, śladów konstrukcji drewnianych i zagłębionych struktur,
- plany szczegółowe indywidualnych obiektów, struktur i poziomów (plana) 1:20
- rysunki lic odsłoniętych murów,
- przekroje architektoniczne (1: 20 – 1: 50),
- aksonometrie ukazujące stan zachowania odsłoniętej substancji,
- przekroje archeologiczne (1: 10 – 1: 20),
- profile geofizyczne,
- plany anomalii geofizycznych,
- plany szczegółowe i ogólne z rozmieszczeniem znalezisk ruchomych różnych kategorii,
- przekroje geologiczne (po jednym z każdego stanowiska),
- rysunki zabytków ruchomych

Dokumentacja fotograficzna (cyfrowa i analogowa)
- zdjęcia lotnicze i z ziemi rejestrujące stan terenu przed podjęciem i po zakończeniu prac archeologicznych,
- szczegółowe zdjęcia rejestrujące odkrywane struktury i kolejne etapy eksploracji,
- zdjęcia fotogrametryczne,
- zdjęcia zabytków ruchomych przed i po konserwacji,
- filmy (po jednym dla każdego stanowiska)

Dokumentacja słowna i tabelaryczna
- dzienniki polowe,
- karty, zestawienia i dendrogramy jednostek stratygraficznych,
- inwentarze zabytków ruchomych,
- karty źródłowe zabytków ruchomych,
- opracowanie materiału kostnego i paleobotanicznego

Rekonstrukcje graficzne i ich komputerowe wizualizacje
- rekonstrukcje planów zagospodarowania wycinków terenu, przebadanych wykopaliskowo, w rozwarstwieniu chronologicznym,
- próby rekonstrukcji planów zagospodarowania całego terenu grodzisk z uwzględnieniem geofizyki, wyników wykopalisk i ewentualnie pozyskanych ortogonalnych zdjęć lotniczych,
- rekonstrukcje rysunkowe wszystkich lub części (w zależności od stanu zachowania i przebadania) odkrytych obiektów i struktur w podziale na okresy,
- komputerowe wizualizacje ww. rekonstrukcji graficznych,
- komputerowe wizualizacje krajobrazu w podziale na okresy,
- animacje komputerowych wizualizacji

Publikacje
- Raport z badań 2006 r. w j. polskim z aneksami poświęconymi wynikom badań geofizycznych, geologicznych, archeobotanicznych, paleozoologicznych i nad próbkami gliny,
- Raport z badań 2006 r. (skrócona redakcja) w j. angielskim lub niemieckim w roczniku „Archeologia”, z aneksami jak wyżej,
- Raport z badań 2006 r. (skrócona redakcja) po ukraińsku- lub rosyjsku w roczniku „Archeologia Kiev”, z aneksami jak wyżej,
- Artykuły (2-5) prezentujące wybrane aspekty badań, zabytki lub grupy zabytków w czasopismach zagranicznych i/lub aktach kongresów,
Uwaga: Po trzech lub czterech kampaniach badań przewidujemy wydanie publikacji finalnej, najprawdopodobniej w formie książkowej, z paralelnymi tekstami w dwóch lub trzech wersjach językowych.

Materiały przygotowywane do wystawy „Starożytności Krymu w polskiej kulturze narodowej i badaniach polskich archeologów” (przewidzianej do zorganizowania na przełomie 2008 i 2009 r.)
Mapy, fotokopie wybranych części manuskryptów i pierwszych wydań dzieł polskich podróżników, historyków, pisarzy, poetów i badaczy związanych ze starożytnościami Krymu, fotokopie spisów zabytków przekazywanych do polskich kolekcji, krótkie biogramy ww. postaci, fotogramy wybranych zabytków architektury starożytnej i wczesnobizantyjskiej Krymu, fotogramy widoków  wybranych pejzaży, fotogramy z wykopalisk prowadzonych w ramach projektu i wcześniejszych polskich lub z udziałem Polaków od XIX w., rekonstrukcje i wizualizacje wybranych obiektów odsłoniętych w ramach projektu, odlewy gipsowe wybranych zabytków z najnowszych badań. Przewidujemy, że wystawione będą również wybrane zabytki scytyjskie, greckie i rzymskie z Krymu z polskich kolekcji muzealnych (PMA, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzea Narodowe w Warszawie i Krakowie, Muzeum Wojska Polskiego).

Badania poprzedzające projekt „Starożytności Krymu” – zob. archiwum
Publikacje poświęcone w całości lub części prezentacji wyników badań prowadzonych w ramach projektu „Starożytności Krymu”:

 - T. Sarnowski, The Phantom Squadron of the Ravennate Fleet on the Black Sea in the 1st Century AD, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 157, 2006, 256-260 (w druku)
- T. Sarnowski, Plavtij Silvan i eskadra-prizrak na Èernom more v I v. n.e., Vestnik Drevnej Istorii 1 (255), 2006, 117-131
- T. Sarnowski, Römische Militärziegel von der Süd-Westkrim. Probleme der Produktionstätigkeit und Produktionsorte, Archeologia 56, 2005 (2006), 91-110
- B. Kontny, D.Ju. Savelja, Voiny s pograniè’ja mirov: vooruženie iz mogil’nika v Kilen-balke, Sevastopol’, Materialy po archeologii, istorii i etnografii Tavrii 12, 2006
- T. Sarnowski, Ti. Plautius Silvanus, Tauric Chersonesos and Classis Moesica, Dacia 50, 2006 (w druku)

Wykaz publikacji wyników badań poprzedzających projekt „Starożytności Krymu”:

2005
- T. Sarnowski, Rimskaja èerepica Južnogo Kryma, Materialy po archeologii, istorii i etnografii Tavrii 11, 2005, 119-143
- T. Sarnowski, Bosporskaja vojna perioda pravlenija Septimija Severa v Rime i Savromata II na Bospore. Problema z niŸnemezijskoj perspektivoj, Études et Travaux 20, 2005, 236-246
- T. Sarnowski, Die Römer bei den Griechen auf der südlichen Krim. Neue Entdeckungen und Forschungen, w: Proceedingss of the19th International Congress of Roman Frontier Studies held in Pecs, Hungary, Pecs 2005, 741-748
- T. Sarnowski, O.Ja. Savelja, R. Karasiewicz-Szczypiorski, Balaklava v Krymu. Dolichenij i prymykajušèaja zastrojka. Raskopki 2003 g., Šwiatowit 46, 2003 (2005), 123-125
- L.A. Kovalevskaja, T. Sarnowski,  Selskaja territorija Chersonesa Tavrièeskogo. Usad’ba 338. Raskopki 2003 g., Šwiatowit 46, 2003 (2005), 103-105
- R. Karasiewicz-Szczypiorski, O.Ja. Savelja, T. Sarnowski, Uroèišèe Kavkaz v okrestnostiach Sevastopolja (Sapun Gora). Predvaritel’nye issledovanija, Šwiatowit 46, 2003 (2005), 101-102
- R. Karasiewicz-Szczypiorski, M. Rutkowska, J. Piątkowska-Małecka, Pożywienie mięsne żołnierzy rzymskich z posterunku na wzgórzu Kazackaja koło Inkermanu na Krymie, Šwiatowit 47, 2005 (w druku)

2004
- L.A. Kovalevskaja, T. Sarnowski, La vaisselle des habitants d’une maison rurale de l’époque romaine dans la chôra de Chersonèse Taurique, Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta 38, 2003 (2004), 229-235
- T. Sarnowski, L.A. Kovalevskaja, O zaąèite Chersonesskogo gosudarstva sojuznym rimskim voennym kontingentom (On the Defence of Tauric Chersonesos by the Roman Detachments), Rossijskaja Archeologia 2, 2004, 40-50
- T. Sarnowski, O.Ja. Savelja, R. Karasiewicz-Szczypiorski, Extra  fines  Imperii. Rzymski  posterunek  wojskowy  w okolicach Sewastopola na Krymie, Šwiatowit 45, 2002 (2004), 167-171

2003
- L.A. Kovalevskaja, T. Sarnowski,  J. Kaniszewski, The Chora in the Early Roman Period, in: J.C. Carter (ed.), Crimean Chersonesos. City, Chora, Museum, and Environs, Austin 2003, 128-129

2002
- L.A. Kovalevskaja, T. Sarnowski, O chozajstvennom uklade odnoj iz chersonesskich usadeb v pozdnerimskoe vremja (On the Economic Base of One of the Chersonesian Villas during the Late Roman Times), Vestnik Drevnej Istorii  3, 2002, 86-92
- T. Sarnowski, O.Ja. Savelja, Z rzymskim wojskiem na Krymie. Wspólne badania polsko-ukraińskie w Bałakławie, in: Z archeologii Ukrainy i Jury Czestochowskiej, (ed. J. Lech), Ojców 2001 (2002), 537-546
- V.M. Zubar', I.A. Antonova, T. Sarnowski, Novaja latinskaja nadpis iz raskopok citadeli i nekotorye voprosy pozdnieantiènoj istorii Chersonesa,  in: Anacharsis. Pamjati Ju.G. Vinogradova, Sevastopol 2001(2002), 106-115
- T. Sarnowski, L.A. Kovalevskaja, J. Kaniszewski, Peregrinatio Taurica rzymskiego Szwejka z Novae, Archeologia ¯ywa 4(19), 2001 (2002), 10-15
- O. Savelya, Excavation of a New Roman Base near Balaklava in the Crimea, in: Limes XVIII. Proceedings of the XVIIIth International Congress of Roman Frontier Studies held in Amman, Jordan (September 2000), Oxford 2002, 339-348

2001
- R. Karasiewicz-Szczypiorski, Cytadela Chersonezu Taurydzkiego w okresie rzymskim, Šwiatowit 44, 2001, 59-76

1999
- O.Ja. Savelja, T. Sarnowski, Dve latinskie nadpisi iz Balaklavy i Chersonesa (Two Latin Inscriptions from Balaklawa and Chersonesus), Vestnik Drevnej Istorii, 1999, Nr 1, 42-45
- T. Sarnowski, V.M. Zubar, O.Ja. Savelja, Novye epigrafièeskie pamjatniki iz rimskogo chrama v okrestnostjach Chersonesa Tavrièeskogo (New Epigraphical Monuments from a Roman Temple in the Environs of Chersonesus Taurica), Vestnik Drevnej Istorii 1999, Nr 2, 197-217
- T. Sarnowski, O.Ja. Savelja, R. Karasiewicz-Szczypiorski, Šwiątynia Jowisza Dolicheńskiego w Bałakławie na Krymie, Šwiatowit 42, 1999, 150-155
- O.Ja. Savelja, T. Sarnowski, Rimskij opornyj punkt u Balaklavy v jugo-zapadnom Krymu, w: Problemy istorii i archeologii Ukrainy, Char'kov 1999, 44-45

1998
- T. Sarnowski, V.M. Zubar, O.Ja. Savelja, Zum religiösen Leben der niedermoesischen Vexilliationen auf der Südkrim. Inschriftenfunde aus dem neuentdeckten Dolichenum von Balaklawa, Historia  47, 1998, 321-341
- T. Sarnowski, O.Ja. Savelja, Das Dolichenum von Balaklawa und die römischen Streitkräfte auf der Südkrim, Archeologia 49, 1998, 15-54
- T. Sarnowski, O.Ja. Savelja, Römische Militärstation und Heiligtum des Iupiter Dolichenus, Warszawa 2000 (Instytut Archeologii UW - Šwiatowit, Suppl. Ser. A: Antiquity, vol. V)
- T. Sarnowski, R. Karasiewicz-Szczypiorski, Z Jowiszem na Krymie, Wiedza i Życie 7, 1998, 48-51

1997
- T. Sarnowski, V.M. Zubar, Novaja latinskaja stroitel'naja nadpis' s Aj-Todora i nekotorye voprosy rimskoj voennoj organizacii v Tavrike vo vtoroj polovine II v. n.e. (A New Latin Inscription from Ai-Todor and Some Questions of the Military Organization in Tauris in the Second Half of the 2nd C. A.D.),  Vestnik Drevnej Istorii 1997, Nr 4, 50-60
- T. Sarnowski, V.M. Zubar, O.Ja. Savelja, Novi latinski napisi z rims'kogo chramu v okolicjach Chersonesa Tavrijskogo, Archeologija Kiev, 1997, Nr 4, 67-88
- T. Sarnowski, V.M. Zubar, O.Ja. Savelja, Chram Jupitera Dolichena v okrestnostjach Chersonesa Tavrièeskogo, in: Problemy Istorii i Archeologii Ukrainy, Char'kov 1997, 40-41
- V.M. Zubar', O.Ja. Savelja, T. Sarnowski, Novye epigrafièeskie pamjatniki iz okrestnostej Chersonesa Tavrièeskogo, in: Chersones v antiènom mire. Istoriko-archeologièeskij aspekt. Tezisy dokladov Meždunarodnoj Nauènoj Konferencii, Sevastopol 1997, 36-37

1996
- T. Sarnowski, V.M. Zubar, Römische Besatzungstruppen auf der Südkrim und eine Bauinschrift aus dem Kastell  Charax, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 112, 1996, 229-234

© Zakład Archeologii Prowincji Rzymskich